���˿���

Termau allweddol a ddefnyddir mewn geneteg

• Cell rhyw yw gamet Mewn bodau dynol, sberm ac wyau yw gametau. Polymer mawr a chymhleth yw DNA sydd wedi’i wneud o ddau edefyn sy’n ffurfio helics dwbl. DNA sy’n pennu nodweddion organeb byw. Ac eithrio gefeilliaid unfath, mae DNA pob un yn unigryw.
• Y tu mewn i gnewyllyn y gell mae’r cromosomau. Ceir cromosomau yn barau yng nghnewyllyn cell corff. Bydd un cromosom wedi’i etifeddu gan y fam, a’r llall gan y tad. Edafedd hir o DNA yw’r rhain, wedi’u ffurfio o lawer o enynnau.
• Darn bach o DNA ar gromosom yw genyn, sy’n codio ar gyfer dilyniant penodol o asidau amino, i wneud protein penodol. Dyma uned etifeddiad, a gellir ei gopïo a’i basio ymlaen i’r genhedlaeth nesaf.
• Mae’r cromosom ym mhob pâr yn cario’r un genyn yn yr un lleoliad. Gallai’r genynnau hyn fod yr un fath, neu’n fersiynau gwahanol o’r un genyn.
• Fersiynau gwahanol o’r un genyn yw alelau. Er enghraifft, mae gan y genyn lliw llygaid alel ar gyfer llygaid glas ac alel ar gyfer llygaid brown. Yn unrhyw enyn, gall rhywun fod â dau alel yr un fath, sef alelau homosygaidd, neu ddau alel gwahanol, sef alelau heterosygaidd.
• Y genoteip yw’r casgliad o alelau sy’n pennu nodweddion, a gellir ei fynegi fel ffenoteip.
• Y ffenoteip yw nodweddion gweladwy organeb sy’n ganlyniad i’w genynnau. Er enghraifft, llygaid glas neu wallt brown.
• Bydd alel trechol wedi’i fynegi yn yr heterosygot. Cynrychiolir alelau trechol gan briflythyren, er enghraifft, A. Mae alel llygaid brown yn drechol. Does dim ond angen un copi o’r alel hwn i gael llygaid brown. Bydd dau gopi yn rhoi llygaid brown hefyd.
• Bydd alel enciliol ei fynegi dim ond pan fydd gan yr unigolyn ddau gopi ohono, a heb gopi o alel trechol y genyn hwnnw. Cynrychiolir alelau enciliol gan lythyren fach, er enghraifft, a. Mae alel llygaid glas yn enciliol. Mae angen dau gopi o’r alel hwn i gael llygaid glas.
• Mae alelau homosygaidd yn ddau alel yr un fath ar gyfer yr un nodwedd, er enghraifft, AA neu aa.
• Mae alelau heterosygaidd yn ddau alel gwahanol ar gyfer yr un nodwedd, er enghraifft, Aa.