³ÉÈË¿ìÊÖ

Mae coronafeirws yn llenwi'r penawdau ar hyn o bryd. Ond faint ydych chi'n ei ddeall am y salwch, beth sy'n ei achosi a sut i'w drechu?

Mae feirysau yn ddarnau bach o gôd genetig wedi'u lapio mewn cot protein a braster. Maent yn llawer llai na bacteria a maent yn atgenhedlu trwy herwgipio celloedd y corff dynol, gan droi'r celloedd hyn yn ffatrïoedd firaol.

Dyma beth sy'n gwneud firws mor anodd ei drin; nid yn unig maen nhw'n cuddio yn ein celloedd ond i'w lladd rhaid hefyd lladd y gell maen nhw'n cuddio ynddi.

COVID-19 yw enw'r afiechyd (Corona Virus Disease 2019). Teulu o feirysau yw coronafeirws, a SARS-CoV-2 yw'r straen o'r feirws sydd yn achosi'r pandemig cyfredol.

Coronafeirws oedd hefyd yn gyfrifol am gychwyn SARS yn 2003 a MERS yn 2018, felly, nid yw coronafeirws yn beth newydd. Ond beth sydd yn wahanol am y straen yma yw ei fod yn fath newydd - felly does gan neb imiwnedd yn ei erbyn - a pha mor gyflym mae'n gallu cael ei drosglwyddo.

Ar got y feirws mae yna bigau sy'n glynu i broteinau ar wyneb celloedd y corff. Mae'r feirws wedyn yn docio ar gell, ac yn dadlwytho'r gwybodaeth sydd ei angen i'r cell atgynhyrchu mwy o feirysau.

Mae'r feirysau newydd yn cael eu rhyddhau o'r celloedd ac yn gallu heintio celloedd newydd yn eu tro a lledaenu'r feirws i'r gwddf, ceg a'r ysgyfaint.

Mae'r ffigyrau sydd ar gael o ran risg marwolaeth o ganlyniad i COVID-19 yn amrywio o wlad i wlad. Mae'n uchel yn yr Eidal (8%) ond yn isel iawn yn yr Almaen (0.2%). Mae'n debyg fod yr anghysonderau hyn o ganlyniad i'r ffaith fod yr Almaen yn profi pobl â symptomau ysgafn ac yn cynnwys rhain yn y ffigurau, tra nad yw lleoedd fel yr Eidal a'r DU yn cynnal y profion eang hyn, ar hyn o bryd.

Bydd mwyafrif y bobl yn gwella o fewn ychydig dyddiau. Ond mae rhai yn datblygu niwmonia ac efallai y bydd angen peiriant arnyn nhw i'w helpu i anadlu. Mae'r fath o niwmonia sy'n cael ei achosi gan COVID-19 yn unigryw ac felly mae'r Gwasanaeth Iechyd yn paratoi i ddelio â nifer cynyddol o achosion, sy'n gofyn am fwy o beiriannau anadlu.

Nid yw pawb sydd wedi eu heintio yn dangos symptomau, felly gall berson ei drosglwyddo heb wybod.

Yr amser deori rhwng haint a symptomau yw pump diwrnod ar gyfartaledd, ond gall fod o ddau i 14 diwrnod. Felly, mae yna amser lle gall pobl gael eu heintio heb sylweddoli.

Straen newydd yw SARS-CoV-2, felly nid oes gan unrhyw un imiwnedd.

Gall bob person sydd â COVID-19 achosi tri achos newydd. Mae hyn dal yn isel o'i gymharu â'r frech goch sy'n achosi 12 i 18 o achosion newydd, a polio, sy'n achosi chwech.

Mae'n lledaenu trwy ddiferion bach sy'n cael eu rhyddhau wrth disian, peswch neu hyd yn oed wrth siarad. Dyna pam mae pellter cymdeithasol yn cael ei ddefnyddio i arafu'r lledaeniad.

Mae'r llywodraeth yn ceisio arafu ymlediad y feirws. Rhaid sicrhau bod llai o bobl yn cael eu heintio er mwyn i'r Gwasanaeth Iechyd fedru ymdopi.

Natur gwyddoniaeth yw dadlau am y ffordd orau i arafu'r ymlediad. Mae damcaniaethau'n cael eu herio'n gyson, wrth i ddata newydd ddod i'r amlwg. Oherwydd fod y feirws yma yn un newydd, mae'r gwyddonwyr yn deall mwy a mwy pob dydd.