³ÉÈË¿ìÊÖ

ʼS docha gum bi sibh air cluinntinn mun Leabhar Dhearg aig Clann Raghnaill. The Red Book of Clanranald. Anns na tritheadan dhen fhicheadamh linn, nochd aithris ann am pàipear-naidheachd ann an Astràilia gun robhar a’ smaoineachadh gun robh an leabhar anns an dùthaich sin. Sgrìobh J L Michie, Àrd-ollamh nan Clasaigean ann an Oilthigh Tìr na Bànrigh, don Chourier-Mail ann am Brisbane gun robh amharas ann gun robh an leabhar uaireigin ann an làmhan nighean ceann-cinnidh Dòmhnallaich Chlann Raghnaill, a bha a’ fuireach ann an Astràilia. Bha e a’ sireadh fiosrachaidh bhon luchd-leughaidh mun leabhar.

            Chan eil fhios agam dè an rathad a ghabh an rannsachadh sin, ach tha an Leabhar Dearg a-nise ann an Taigh-tasgaidh Nàiseanta na h-Alba ann an Dùn Èideann. Chunnaic mi e le mo shùilean fhèin o chionn ghoirid. Chuir e iongnadh orm cho beag ʼs a bha e.

            Beag no mòr, tha an leabhar gu math prìseil. Bha e air a sgrìobhadh aig toiseach an ochdamh linn deug anns na h-Eileanan an Iar ann an Gàidhlig chlasaigeach le fear Niall MacMhuirich. Bha MacMhuirich a’ fuireach ann an Uibhist a Deas, agus bha e na bhall de chinneadh a bh’ air a bhith nam bàird is luchd-eachdraidh do chinn-chinnidh nan Dòmhnallach thar ùine mhòr.

            Chaidh Seumas ‘Oisean’ MacMhuirich, no Mac a’ Phearsain, a bhuineadh do Bhàideanach, a dh’Uibhist ann an seachd ceud deug is seasgad (1760). Bha e air bàrdachd Oisein fhoillseachadh, ach bha gu leòr ann, leithid Shomhairle MhicIain, a bha a’ cumail a-mach gur e MacMhuirich fhèin a chruthaich i. Chaidh MacMhuirich air feadh na Gàidhealtachd, a’ coimhead airson làmh-sgrìobhainnean anns an robh seann bhàrdachd Oiseanach. Nochd e aig taigh ceann-cinnidh Chlann Raghnaill.

Chuir an ceann-cinnidh e gu fear Niall MacMhuirich – ogha an duine, dhen aon ainm, a sgrìobh an Leabhar Dearg. A rèir beul-aithris, chaidh an leabhar a thoirt seachad do Sheumas MacMhuirich air iasad. Ach cha deach a thoirt air ais don teaghlach. Nuair a chaochail Seumas MacMhuirich, bha an leabhar am measg an stuth aige ann an Lunnainn. ʼS ann an dèidh sin uaireigin a fhuair Clann Raghnaill an Leabhar Dearg air ais. Co-dhiù bha e uair sam bith ann an Astràilia, chan urrainn dhomh a ràdh.

Tha leabhar eile ann a tha car coltach – Leabhar Dubh Chlann Raghnaill. Eadar an dà leabhar, tha tòrr fiosrachaidh ann mu dhualchas nan Gàidheal aig deireadh nam meadhan-aoisean. Chaidh an leabhar seo a lorg ann am bùth-leabhraichean ann am Baile Atha Cliath ann an ochd ceud deug is ceathrad (1840) leis an eachdraiche Albannach, Uilleam Foirbeis Skene. Goirid ro a bhàs thug Skene an Leabhar Dubh do cheann-cinnidh Chlann Raghnaill. Mu cheud bliadhna an dèidh sin, thug Clann Raghnaill an dà leabhar – am fear dearg agus am fear dubh – don nàisean. ʼS e sin as coireach gu bheil iad leis an Taigh-tasgaidh Nàiseanta, seach an Leabharlann Nàiseanta.

Bha barrachd air aon ùghdar aig an Leabhar Dhubh. B’ e am fear a bu mhotha dhiubh Crìsdean Peutan, ball de theaghlach ainmeil eile. Thathar a’ smaoineachadh gun robh e na oide aig meur Aontraim Chlann Dòmhnaill. Ma tha sibh anns an Taigh-tasgaidh Nàiseanta uair sam bith, mholainn gun toir sibh sùil air an dà leabhar bheag sin – a tha cho mòr ann an dualchas nan Gàidheal.

Faclan na Litreach: Àrd-ollamh nan Clasaigean: Professor of Classics; Oilthigh Tìr na Bànrigh: The University of Queensland; Taigh-tasgaidh Nàiseanta na h-Alba: The National Museum of Scotland; µþྱ»å±ð²¹²Ô²¹³¦³ó: Badenoch; Baile Atha Cliath: Dublin.

Abairtean na Litreach: gun robhar a’ smaoineachadh gun robh an leabhar anns an dùthaich sin: that it was thought the book was in that country; gun robh an leabhar uaireigin ann an làmhan nighean ceann-cinnidh Dòmhnallaich Chlann Raghnaill: that the book was at one time in the hands of the daughter of the Clanranald Chief; bha e na bhall de chinneadh a bh’ air a bhith nam bàird is luchd-eachdraidh do chinn-chinnidh nan Dòmhnallach thar ùine mhòr: he was a member of a line that had been poets and historians to the MacDonald chiefs over a long time; bha e air bàrdachd Oisein fhoillseachadh: he had published the poetry of Ossian; bha gu leòr ann, leithid Shomhairle MhicIain, a bha a’ cumail a-mach gur e MacMhuirich fhèin a chruthaich i: there were plenty [of people], such as Samuel Johnson, that were maintaining that MacPherson himself created it; a’ coimhead airson làmh-sgrìobhainnean: looking for manuscripts; ogha an duine, dhen aon ainm, a sgrìobh an Leabhar Dearg: the grandfather of the man, of the same name, who wrote the Red Book; chaidh an leabhar a thoirt seachad air iasad: the book was loaned; co-dhiù bha e uair sam bith ann an Astràilia, chan urrainn dhomh a ràdh: whether it was ever in Australia, I cannot say; ʼS e sin as coireach gu bheil iad leis an Taigh-tasgaidh Nàiseanta, seach an Leabharlann Nàiseanta: that’s the reason they are owned by the National Museum, rather than the National Library; barrachd air aon ùghdar: more than one author; b’ e am fear a bu mhotha dhiubh Crìsdean Peutan, ball de theaghlach ainmeil eile: the most important of them was Christopher Beaton, a member of another famous family; thathar a’ smaoineachadh gun robh e na oide aig meur Aontraim Chlann Dòmhnaill: it’s thought he was a tutor for the Antrim branch of the MacDonalds.

Puing-chànain na Litreach: Anns na tritheadan dhen fhicheadamh linn: In the 1930s ‘the thirties of the twentieth century’. Another way of saying it would be ‘anns na naoi ceud deug ʼs tritheadan’ but that is a bit awkward and Gaelic speakers will often use the English form ‘anns na 1930s’.

Gnàthas-cainnt na Litreach: Chunnaic mi e le mo shùilean fhèin: I saw it with my own eyes.