³ÉÈË¿ìÊÖ

Dè a’ Ghàidhlig a th’ air ‘white-legged’ no ‘white-footed’? Uill, seo agaibh dòigh air sin a ràdh – geal-chasach no geala-chasach. Mar Albannach air an tràigh san Spàinnt aig toiseach an t-samhraidh – geal-chasach! Bu mhath leam, anns an Litir seo, sùil a thoirt air mar a bhios am facal ‘geal’ a’ dol an cois fhaclan eile ann an co-cheangal ri nàdar.

ÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌý Leis an fhìrinn innse, chan e ainmhidhean a thug ‘geal-chasach’ gu m’ aire, ach craobhan. Tha ainm-àite ann an sgìre Thoirbheartain ann an Ros an Iar – am Badan Geala-chasach. Fhuair an t-àite sin ainm air sgàth nan craobhan-beithe a tha a’ fàs ann gu nàdarrach. Tha iad geal aig a’ bhonn. Tha iad geal-chasach.

ÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌý Chaidh mi don bhàrdachd aig Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir airson faicinn mar a bha an sàr-bhàrd sin a’ cur an fhacail ‘geal’ an sàs. Seo eisimpleir às an dàn aige ‘Beinn Dòrain’. Tha Donnchadh a’ dèanamh tuairisgeul de dh’eilid: Bha i ‘grad-charach, fad-chasach, aigeannach, neònach, geal-chèireach, gasganach, gealtach ro mhadadh…’ Geal-chèireach – ‘w³ó¾±³Ù±ð-²ú³Ü³Ù³Ù´Ç³¦°ì±ð»å’.

ÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌý Tha Donnchadh a’ cleachdadh ìomhaigh car coltach ri sin faisg air toiseach ‘Beinn Dòrain’: ‘Greighean bu gheal cèir, faoghaid air an dèidh, ’s laghach leam an sreud a bha sròineiseach’. Greighean bu gheal cèir – ‘herds that were white-buttocked’. Agus tha an dàmh a’ faighinn aithne dhen aon seòrsa oir tha Donnchadh a’ sgrìobhadh mu ‘damh a’ chinn allaidh, bu gheal-chèireach feaman’. The wild-headed stag – damh a’ chinn allaidh. Of the white buttocked rump – bu gheal-chèireach feaman.

ÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌý Ann an dàn ainmeil eile aige – Coire a’ Cheathaich – tha Donnchadh a’ cleachdadh ‘geal’ ann an co-cheangal ris a’ bhradan. Seo pàirt dhen naoidheamh rann:

Tha bradan tarr-gheal sa choire gharbhlaich

Tha tighinn on fhairge bu ghailbheach tonn…

Tha tarr-gheal a’ ciallachadh ‘white-bellied’. Tha bradan tarr-gheal sa choire gharbhlaich – ‘there is a white-bellied salmon in the rough corrie’.

Agus a-rithist, anns an aon rann:

Le shoillsean airgid gu h-iteach meanbh-bhreac

Gu lannach, dearg-bhallach, eàrr-gheal, slìom.

’S e Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair sàr-bhàrd eile. Seo e a’ cleachdadh an fhacail ‘geal’ anns an dàn ainmeil aige, ‘Allt an t-Siùcair’. Tha e a’ bruidhinn ris an àite fhèin:

gur h-àlainn barr-fhionn, braonach

do chanach caoin-gheal thom,

na mhaibeanan caoin maoth-mhìn

nad mhòintich sgaoth chearc donn.

Do chanach caoin-gheal thom ‘your gentle white bog-cotton of [the] hillocks’. Do chanach caoin-gheal thom. Tha canach, gu dearbh, caoin-gheal.

ÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌýÌý Mu dheireadh, bu mhath leam innse dhuibh mu fhacal fillte a chleachd an dà chuid, Donnchadh Bàn agus Mac Mhaighstir Alasdair anns a’ bhàrdachd aca. ’S e sin brisg-gheal ‘clear, transparent, limpid’. Brisg-gheal. Tha an dithis ga chleachdadh ann an co-cheangal ri uisge. Seo earrann à Allt an t-Siùcair:

Gur milis, brisg-gheal, bùrn-ghlan

meall-chùirneineach ’s binn fuaim,

bras-shruthain Allt-an-t-Siùcair

ri torman siùbhlach, luath…

Agus earrann à Beinn Dòrain:

Faclan na Litreach: geala-chasach: white-legged, white-footed; Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir: Duncan Ban MacIntyre. Ìý

Abairtean na Litreach: dòigh air sin a ràdh: a way of saying that; sgìre Thoirbheartain ann an Ros an Iar: the vicinity of Torridon in Wester Ross; air sgàth nan craobhan-beithe a tha a’ fàs ann: because of the birch trees that grow there; a’ dèanamh tuairisgeul de dh’eilid: describing a hind; grad-charach, fad-chasach, aigeannach, neònach, geal-chèireach, gasganach, gealtach ro mhadadh: quick of movement, long-limbed, spirited, eccentric, white-buttocked, white-tailed, timorous before a dog; faoghaid air an dèidh: a hunt in their pursuit; ’s laghach leam an sreud a bha sròineiseach: I like the herd that was snuffling; tha an dàmh a’ faighinn aithne dhen aon seòrsa: the stag is recognised in the same way; tha bradan tarr-gheal sa choire gharbhlaich: there is a white-bellied salmon in the rugged corrie; tha tighinn on fhairge bu ghailbheach tonn: that comes from the ocean of the stormiest wave; le shoillsean airgid gu h-iteach meanbh-bhreac: with his silvery flashes, with fins and small speckles; gu lannach, dearg-bhallach, eàrr-gheal, slìom: scaly, red-spotted, white-tailed and sleek; gur h-àlainn barr-fhionn, braonach: how beautiful, fair-headed and dewy [is]; na mhaibeanan caoin maoth-mhìn: in gentle soft clusters; nad mhòintich sgaoth chearc donn: a flock of red grouse [swarm] on your moorland; gur milis, brisg-gheal, bùrn-ghlan: how sweet, transparent and pure [is]; meall-chùirneineach ’s binn fuaim: piles of water droplets and melodious sound; bras-shruthain X: the rapids ofÌý X; ri torman siùbhlach, luath: making a smooth, fast murmuring; nach gabh àicheadh: that cannot be denied.

Gnàthas-cainnt na Litreach: mar a bhios am facal ‘geal’ a’ dol an cois fhaclan eile: how the word ‘geal’ appears along with other words.