³ÉÈË¿ìÊÖ

Sé do bheatha agus tá fáilte mhór romhat chun na sraithe speisialta seo darb ainm Ceann Dubhrann - sin ainm eile ar Rann na Feirste. Agus liomsa le linn na sraithe seo beidh fear mór de chuid na Gaeilge, duine a bhfuil aithne air ar fud na tíre, go háirithe i gCúige Uladh, sin Seán Ó Duibheannaigh. Tá muid inár suí anseo sa teach ag Seán, John Ghráinne, duine a bhí ar an chlár agam minic go leor roimhe seo agus anois tá muid beirt ag gabháil a thoiseacht amach agus clár a dhéanamh ar an seanchas agus ar scéalta na ndaoine a mhair agus a mhaireann go fóill i Rann na Feirste agus plé a dhéanamh ar ghnéithe éagsúla den saol sin a bhí acu agus atá acu anois. Agus go raibh míle maith agat, a John, as an chlár seo, as an tsraith seo a dhéanamh linn – Ceann Dubhrann.

Go ndéana a mhaith duit, a Antaine agus tá fáilte romhat chun an tí seo.

Ar ais eile.

Bhuel, cad é mar a tháinig daoine go Rann na Feirste an chéad uair nó cá huair a tháinig daoine go Rann na Feirste?

Tháinig daoine go Rann na Feirste in 1736. Tháinig siad isteach as taobh amuigh de Tearmann ansin, áit a bhfuil an Stacránaigh air. Cloinn Uí Ghrianna ! Seán Ó Grianna a tháinig an chéad uair go Rann na Feirste. Leoga, dálta go leor dar lean Seán, bhí Seán cineál drabhlásach má thiocfadh leat drabhlásach a thabhairt air. Ní raibh mórán suime aige riamh in obair chrua. Ach bhí an dúdhúil go deo aige in spórt agus i gcuideachta agus i bhfidléireacht. Fidléir maith a bhí ann. Agus ceann de na rásaí dá dtug sé ina shaol ba é sin ceann acu a thug sé go Rann na Feirste.

Tháinig sé go Rann na Feirste agus ar ndóighe, ins an am a dtáinig Seán go Rann na Feirste, ní raibh bealach mór ann ná bealach coise ach oiread ach ag léimtigh ó thurtóg go turtóg ! Agus bun na gcrann agus crainn ag titim ar a dtaobh ! Agus bhí droch-chuma ar Rann na Feirste. Ach ní hé sin mar a chonaic Seán Ó Grianna é. Thit Seán Ó Grianna i ngrá le Rann na Feirste – garbh is eile mar a bhí sé san am. Agus shiúil sé thart fríd Rann na Feirste agus bhreathnaigh sé é ó chladach go barr an bhaile.

Ba mhaith leis Rann na Feirste bheith aige ach ní raibh teann ar a chúl aige. An duine bocht, ní raibh a oiread airgid aige agus a cheannódh an baile. Agus chuaigh sé ar ais amach go dtí go raibh sé amuigh ins, ina sheanbhaile agus chuaigh sé féin agus a dheartháir Pádraig i gcomhar. Agus dúirt Pádraig go gcuideodh sé leis an baile a cheannacht. Tháinig sé féin agus Pádraig arís isteach go Rann na Feirste agus, bíodh a fhios agat gur beirt dheartháir a bhí iontu ach bhí siad iontach éagosúil le chéile ina gcuid dóigheanna. Oibrí mór a bhí i bPádraig. Ba chuma leis ach an lá a oibriú, an oíche a chodladh agus sin a raibh ar a aird. Is ba chuma le Seán ach cén áit a bhfaigheadh sé spórt agus cuideachta.

Anois, tháinig siad go Rann na Feirste, mar a dúirt mé, agus chuir siad a gcomhairle i gceann a chéile, ag féacháil leis an bhaile a cheannach. Agus cheannaigh siad an baile ón tiarna a bhí i dtreis insan am. Cheannaigh siad an baile ar chúig phunta. Cúig phunta a dhíol siad air agus cúig scillingeacha de chíos in aghaidh na bliana ina dhiaidh sin. Anois, ba é sin an baile ceannaithe.
Ach bhí dúil mhór ag Seán in áilleacht agus in radharcanna deasa. Agus dar leis go dtógfadh sé cró tí ar an taobh thiar den bhaile, abhus os cionn na Báinsibh. Agus ní chreidim ná tá cuid de chlocha na dúshraithe fágtha ansin go fóill i ndiaidh a dtáinig d’athruithe ar Rann na Feirste. Ach ba mhaith le Pádraig a ghabháil soir taobh thoir den bhaile ar an fhoscadh in áit nach mbeadh stoirm ná a dhath ar bith ag cur isteach air agus a dtiocfadh leis codladh san oíche agus a bheith réidh fá choinne lá maith oibre a dhéanamh ar maidin. Anois, chuaigh siad, chuaigh Pádraig ar an taobh thoir den bhaile. Thóg sé cró tí ansin agus chuaigh Seán ar an taobh thiar den bhaile.

Bhí tú ag cur ceiste orm cad é mar a tháinig na daoine go Rann na Feirste. Sin a raibh de dhaoine ar an bhaile. Bhí a gcuid ban leo ar ndóighe. A bhean féin le Pádraig agus a bhean féin le Seán. Agus sin a raibh de dhaoine ar an bhaile! Ach bhí iníon ag Seán a raibh Róise uirthi. Róise. Agus nuair a chuaigh na blianta thart tháinig fear aniar as an Chruit – Pádraig Dubh Ó Dónaill – agus pósadh é féin agus Róise Sheáin Uí Ghrianna. Agus ar ndóighe, bhí teaghlach mór acu sin. Sin an teaghlach a d’fhág seanchas ar, fá Rann na Feirste nach mbeadh ann ach ab é iad - sin clann Phádraig Dhuibh Uí Dhónaill agus clann Róise Sheáin Uí Ghrianna. Sin na filí gan iomrá a mbíthear ag caint orthu anois – Séamas agus Aodh agus Mánas agus – sílim go raibh seacht nó ocht de chloigneacha de theaghlach ann.

Thóg Pádraig é féin teaghlach agus ar an teaghlach sin bhí cuid mhór agus sílimse gur imigh siad go dtí an tOileán Úr, go dtí áit éigin nó níl mórán cainte déanta ar theaghlach Phádraig. Níl mórán cainte déanta orthu agus ar dhóigh inteacht rinneadh dearmad daofa. Agus b’fhéidir go ndéanfaí dearmad de chlann Phádraig Dhuibh Uí Dhónaill fosta agus de chlann Róise Sheáin Uí Ghrianna murab é gur filí a bhí iontu! Bhí Aodh agus Séamas ina mbeirt mhac ag Róise Sheáin Uí Ghrianna.

Tháinig fear de chlann Uí Dhuibheannaigh, Conall Ó Duibheannaigh, agus bhí dúil sa deoch aige agus san am sin bhí an scilling bhradach seo ag gabháil agus dá dtabharfadh an tArm scilling duit ba é sin tú san Arm. Ghlac Conall Ó Duibheannaigh an scilling bhradach seo agus d’ól sé í. Agus d’imigh sé ar a sheachnadh. Agus tháinig sé isteach go Rann na Feirste agus, ar ndóighe, ní raibh mórán tithe i Rann na Feirste, chuaigh sé toigh Aoidh. Agus bhuail sé féin agus iníon Aoidh Uí Dhónaill suas le chéile – níl a fhios agamsa cad é an chogarnach a bhí eadarthu. Níor chuala mé í ach cá bith cogarnach a bhí ann ní raibh i bhfad ina dhiaidh go dtí gur pósadh Conall Ó Duibheannaigh agus iníon Aoidh, iníon Aoidh Uí Dhónaill. Agus bíodh a fhios agat gur thóg siad teaghlach – Conall Ó Duibheannaigh agus Eibhlín Aoidh. Ba é sin mac de na gcuid, Pádaí Ó Duibheannaigh nó Pádaí Eibhlíne, Pádaí Eibhlíne Aoidh, athair mór m’athara. Agus tháinig – sin - aon mhuintearas amháin atá agamsa agus ag Clann Uí Ghrianna do na Dálaigh.

Ach chaith siad saol breá gan bhuaireamh gan thrioblóid. Ní raibh a dhath ag cur bhuartha ar fhear acu ach obair agus filíocht a bhí ag cur bhuartha ar an chuid eile. Ach chuaigh na blianta thart, chuaigh na blianta thart agus ní raibh Séamas agus a bhean féin – ba as Pobal Ghaoth Dobhair a bhean – ní raibh siad iontach mór le chéile. Níor scar siad ariamh cosúil le mar a níthear anois! D’fhan siad i mbun a chéile. Ach má d’fhan féin bhí saol beag niogóideach acu. Agus d’fhág sin filíocht againn fosta nach mbeadh againn ach ab é nach raibh siad ag tarraingt an tsnáithe mar ba cheart.

Ach ar ndóighe, nuair a fuair mac Shéamais, nuair a báitheadh an duine bocht, Pádraig Shéamais, bhí caibidil mhór ann cé acu a chuirfí i gCionn Chasla é nó a chuirfí thall i Machaire Gathlán é. Bhí a mháthair - ba as Gaoth Dobhair í - i bhfách lena chur go Machaire Gathlán agus bhí Séamas i bhfách le é bheith curtha ag na athair féin ar an Chruit. Agus fágadh an scéal le réiteach ag an deartháir ab óige, Niall. Agus d’iarr Niall é a chur chun na Cruite. Agus fágadh ansin Pádraig Shéamais agus Séamas, a athair agus a athair mór curtha ar an Chruit.

An dtuigeann tú, an lá a báitheadh a mhac, níorbh é an Séamas céanna níba mhó é. Chum sé filíocht agus bhí sé iontach maith ag cumadh filíochta. Níor chum sé a oiread lena dheartháir, Aodh. Ach chum sé filíocht. Agus nuair a báitheadh an mac, bhí sé stadtha tamall roimhe sin den fhilíocht. Bhí sé ag éirí aosta. Mar a déarfá, ró-aosta fá choinne filíocht a chumadh ! Caithfidh tú bheith measartha óg agus measartha sláintiúil le filíocht a chumadh.
Ach bhí sé stadtha den fhilíocht. Ach nuair a báitheadh an mac, shíl siad go raibh seachrán beag ag teacht air. Agus fuair siad lá amháin é ag caint leis féin thíos fán chladach, thíos, mar a deir sé féin, os cionn taobh abhus de Charraig na nDeor. Agus chuaigh sé chuig Aodh agus d’inis sé an t-amhrán d’Aodh óna thús go dtí na dheireadh - Amhrán Phádraig Shéamais. Agus dúirt Aodh leis agus, ar ndóighe - is é a dúirt an ceart : ‘Bhuel,’ ar seisean, ‘bíodh a fhios agat,’ ar seisean, ‘go mbeidh dearmad déanta ar mo chuid filíochtasa agus go mbeidh do chuid filíochtasa i neart réime nuair a bheas dearmad déanta de mo chuidse. Tá an bhuaidh agat má bhí sé ag aon fhear ariamh,’ arsa Aodh. ‘Sin an bhuaidh nach bhfuil inmhaíte orm,’ arsa Séamas, ‘is í an bhuaidh í a dtiocfainn gan í.’ Agus, ar ndóighe, ní raibh a dhath faoi sin aige.

Agus an t-amhrán sin, sin An Chéad Mháirt den Fhómhar, ab é?

‘An chéad Mháirt d’Fhómhar, ba bhrónach, ba tuirseach mo scéal,
lámh thapaidh a bhí cróga, ag gabháil romhamsa ar leaba na néal.
Is iad a,’ - ó b’fhéidir go bhfuil dearmad déanta agam de chuid de sin anois.
‘Is iad a chuir insan uaigh monuar a d’fhág mise gan bhrí.
Gan mhisneach, gan stuaim, ach i mo thruaill bhocht ag imeacht le gaoth.’
Anois, níl ansin ach beagán dó. Ach bíodh a fhios agatsa, go dtí an lá a bhfuil inniu ann, go mbeidh Amhrán Phádraig Shéamais á cheol in áiteacha, bíodh a fhios agat, in áiteacha buartha chomh maith le áiteacha gleoiréiseacha. Ceolfar é ach tá a fhios agamsa is níl sé blianta fada ar bith ó tháinig fear as taobh thiar den phobal anseo ar shíl mé nach raibh Gaeilge ar bith á labhairt ann agus bhí a mhac i ndiaidh bás a fháil. Agus chuir sé ceist an raibh duine ar bith as Rann na Feirste istigh ansin a cheolfadh Amhrán Phádraig Shéamais. An dtuigeann tú, bhí ceol, bhí caint iontach láidir ann, caint iontach thruacánta.

Thoisigh na daoine a phórú ansin. Thoisigh na daoine a phósadh fríotha féin. An dtuigeann tú, ní raibh a leithéid de rud ann agus ag imeacht amach as baile. Má bhí - nuair a tháinig na títhe - má bhí oíche dhamhsa ag gabháil a bheith acu – agus bhí dúil sa damhsa ariamh acu – má bhí oíche dhamhsa ag gabháil a bheith acu, i gceann de na tithe a bheadh an damhsa. Agus má bhí beirt ag gabháil a phósadh, ní raibh tú ag gabháil a phósadh bean ar bith ach an bhean a raibh measarthacht aithne agat uirthi. Siúd agus gur is iomaí cleamhnas a rinneadh idir beirt nach bhfaca a chéile mórán ariamh!

Ach d’fhág sin muintir Rann na Feirste iontach, iontach clósáilte dá chéile. Ní raibh coimhthíocha ar bith fríotha. Bhí siad ansin, iad féin, agus go dtí an lá a bhfuil inniu ann, tá sin de shéala ar Rann na Feirste. Agus mura mbeadh a dhath ar bith ann ach é, deir siad go bhfuil muid anseo i Rann na Feirste iontach, iontach deas dá chéile agus go mbíonn muid ag caint eadrainn féin agus nach maith linn labhairt le daoine as baile amach. Bhuel, bhí sin amhlaidh cuid mhór go dtí ar na mallaibh. Níl sé amhlaidh anois ach bhí sé amhlaidh. Ar ndóighe, go dtí le gairid, ní raibh iomrá ar bith ar chor ar bith ar a ghabháil amach as baile chuig damhsa nó a bheith ag caint ar na daoine drabhlásacha a chuaigh agus b’fhéidir a bhí thiar i Mullach Dubh ná thuas in Anagaire ag damhsa. Bhí siad sin chun drabhláis. Chuaigh siad taobh amuigh de chríocha an bhaile.

Ach phóraigh muintir Rann na Feirste. Phós siad, agus phóraigh siad agus an deireadh a bhí air go raibh na daoine ag cruinniú. Tháinig Gallchóirigh. Tháinig achan uile dhream. Tháinig Clann Mhig Gairbheith. Tháinig siad isteach agus pósadh fríd a chéile iad. Agus chaith siad saol breá i Rann na Feirste.
Anois, saol maith. Bhí muid scaite. Bhí muid ar shiúl ó na bealtaí móra. Bhí muid istigh anseo i gcúl na gcnoc. Agus ba chuma linn sa tsioc cad é a tharlódh i Leitir Ceanainn. Ní raibh baint aige sin dúinn. Bhí muidne anseo linn féin. Ach bhí buntáiste mhaith amháin againn. Agus ba é an bhuntáiste sin - bhí muid ag taobh an chladaigh. Agus bíodh a fhios agat gur chuntas tú sin cuid mhór nó nuair a bhí ocras agus ocras mór ar go leor daoine, bhí muintir Rann na Feirste beo ar bhia cladaigh. Agus is mór an trua nach bhfuil siad beo níos mó inniu air ná atá siad nó ní raibh iomrá ar bith ar chuid mhór de na haicídeacha sin atá ag gabháil anois. Ní raibh iomrá ar bith air sin. D’ith siad a sáith sleabhaic agus a sáith creannaigh agus a sáith corr chladaigh. Agus chuaigh siad amach nuair a bhí trá ann agus bhain siad breallaí agus bhain siad sliogáin. Agus achan rud leis an rud eile go dtí go raibh - ní raibh ocras orthu.

Rinne siad leo ansin currach ná bád. Ní raibh teach ar bith nach raibh currach ná bád ann. Agus ba ghnách leo ghabháil amach agus tamall iascaireachta a dhéanamh. Agus bheadh deirgeacha agus balláin agus gliomaigh – agus na rudaí seo uilig go léir leo isteach agus a sáith le hithe acu. Agus shaillfeadh siad iad nó bheadh amannaí, b’fhéidir, nach mbeadh siad ábalta ar a ghabháil amach dá mbeadh siad gnaitheach ag gabháil do a dhath ar bith eile.

Ach mar a dúirt mé, bhí siad déirceach fosta. Thiocfadh scaifte lena gcuid spádaí san earrach agus thiompódh siad an talamh do chréatúr inteacht nach raibh ábalta a dhéanamh é féin. Thiocfadh scaifte eile lena gcuid sleánta agus bhainfeadh siad a gcuid mónadh. Chuirfí tuí ar an teach di. Chuirfí urlár sa teach má bhí an t-urlár - urlár créafóige, ar ndóighe, a bhí ag gabháil an t-am sin – chuirfí urlár créafóige sa teach di - cré gorm. Agus nuair a bheadh oíche dhamhsa ann, is minic agus is minic a tchifeá iad agus a mbróga corruair ag greamú san urlár – d’éireodh an t-urlár bog le barraíocht siúil.
Ach ní raibh bród ná beadaíocht i nduine ar bith. Bhí siad beo go díreach ar aer an acaine. Agus sin an rud atá contúirteach sa lá a bhfuil inniu ann. Tá daoine rómhór ag a mbróga. Tá daoine ag iarraidh bheith beo ag - ar dhóigh mhór agus gan teann ar a gcúl acu leis sin a dhéanamh. Ach bhí i Rann na Feirste - d’fhan an Ghaeilge i Rann na Feirste fosta.

Ach bhí Séamas Ó Grianna, bhí Máire sa leabhar sin Nuair a Bhí Mé Óg - scríobh sé fá mhórtas an Dálaigh. An raibh beadaíocht nó bród ansin?

Bhuel, bhí bród cine ann. Bhí bród cine ann. An dtuigeann tú, chuaigh na Dálaigh siar a fhad leis na Dálaigh a bhí ann roimhe sin - na Dálaigh a bhí i gcúirt ársa Dhún na nGall agus achan rud. Agus bhí an bród sin, bród agus beadaíocht na nDálach, bhí sin ansin agus ní thig a bhaint as. Agus tá a bheagán nó a mhórán de inniu ann. Agus ar dhóigh ní thiocfadh leat bheith ina dhiaidh go hiomlán orthu nó thiontaigh siad iad féin ar na taoisigh agus ar na daoine móra seo. Agus ní hé, ní hé gur amharc siad anuas ar dhream ar bith eile. Níor amharc siad anuas ach rinne siad amach gurbh fhiú amharc suas rud beag orthusan. Sin a raibh de dhifear ann. Bhí.

Sin nuair a thoisigh na boichte. Ní thug muidne ariamh anseo bacaigh ar na daoine a tháinig thart a chruinniú. Tháinig – na boichte a thug muid orthu - chuaigh na boichte a theacht, ar shiúl, ar ndóighe ó theach go teach, ag iarraidh déirce. Agus tá a fhios ag Dia nach raibh sé mór an méid déirce a thiocfaí a dhéanamh orthu. Ach chuaigh cuid acu sin a chruinniú bratóg, cuid eile a chruinniú uibheacha, cuid a chruinniú phréataí agus cuid ar chuma leo ach dídean an tí a fháil agus cá bith greim bídh a bhí ag gabháil, a sciar de sin a fháil.

Bhí scaifte acu ag teacht nó bhí liosta agus tá mé ag déanamh go bhfuil cuid den liosta agam go fóill. Tháinig cúpla fear ar tús agus ní raibh a fhios an t-ainm a bhí orthu ach d’inis siad féin agus caithfidh sé gur as taobh amuigh de áit inteacht a raibh Gaeilge a tháinig siad nó Willy Hegarty a bhí ar fhear acu. Dan Keavney. Ach ansin tháinig an Babhdán agus an Boc Bán. Tháinig Bratach Ghorm, Pádaí Shailitín agus Micheál Ó Carradáin. Dowse is Siúsaí Dheirg agus Eoin an tSeile Seáin, Pádaí na Circe, Pádaí na mBrioscaí agus Mánas Tharlaigh Bháin. Sin anois na boichte a bhí ag teacht thart fríd Rann na Feirste.

Ní thug muid ariamh bacaigh orthu. Bheir muidne bacach ar an té a dhéanas rud inteacht fabhtach nó an té nach bhfuil ábalta a áit féin a sheasamh agus é ábalta é a dhéanamh ach ní fiú leis a sheasamh. Sin bacach. Cosúil le fear a ólas deoch na muintire eile agus nach gceannaíonn deoch arís. Sin bacach. Ach ní bacach ar bith an créatúr a chaithfeas a ghabháil ó dhoras go doras. Sin bochtán. Agus bhí sé, bíodh a fhios agat mura mbeadh agat ach pingin amháin sa teach, ní ligfeá an bochtán ón doras nó tá sé ráite – déirce do bhochtáin Dé. Sin an rud a bhí leagtha amach agus sin an rud a bhí tuigthe ag muintir Rann na Feirste.

Bhí cuid mhór de dhóigheannaí iontach maith i Rann na Feirste. Mar a dúirt mé, bhí siad ag cuidiú le chéile. Dá n-éireodh bó tinn i dteach agus bó na bpáistí a bheirtí uirthi an t-am sin, ná mura mbeadh aon bhó agat, ní raibh bainne agat. Agus ní raibh na páistí beo gan bainne. Agus bó na bpáistí a bheirtí uirthi. Ach dá n-éireodh an bhó sin tinn, bhí fir eolacha ar an bhaile, fir a bhí ábalta ar a theacht agus b’fhéidir go dtabharfadh siad fá dear cad é a bhí contráilte leis an bhó. Agus ansin bhí fir ann fosta a bhí ábalta tabhairt fá dear go mb’fhéidir gur caite a bhí an bhó. Agus sin – rud a bhí sa bhó a bhí caite go dtearn duine inteacht drochamharc uirthi – sin nó go raibh cumhacht inteacht ag an tslua sí a bhí ag déanamh do bhó tinn.

Agus bhí fir ar an bhaile a bhí ábalta ar leigheas caite a dhéanamh don bhó – bhí leigheas fá choinne na rudaí sin uilig. Thiocfadh fear isteach agus thomhaisfeadh sé an bhó ó bhun a cluaise go bun a rubaill agus é ag rá focla. ‘Ceithre fóide glasa faoi do cheithre cosa, aon laoi na caillí brice tá tú an fad seo gairid,’ a déaradh sé. Agus ar scor ar bith, bíodh a fhios agat go raibh rud inteacht ann nó go minic minic, bunús an ama, fuair an bhó biseach. Ach bhí - bhí an baile seo an t-am sin - chuaigh sé ar aghaidh agus bhí sé iontach maith ach ní raibh sé cosúil le mar atá sé inniu.

Bhuel, bhí tú ag caint níba luaithe ansin ar an Ghaeilge atá agus a bhí ag na daoine i Rann na Feirste. Anois, tá ainm ar Ghaeilge Rann na Feirste go bhfuil sí iontach binn, iontach blasta agus iontach saibhir mar theanga agus tá a fhios agam féin, mar shampla, go bhfuil difear mór idir an Ghaeilge anseo i Rann na Feirste agus an Ghaeilge a bheadh le fáil, b’fhéidir, anonn Gaoth Dobhair. Cad é a d’fhág an difear sin idir Gaeilge Rann na Feirste agus an Ghaeilge a labhródh, b’fhéidir, i nGaoth Dobhair nó i gCloich Chionnaola?

Bhuel, bhéarfaidh mé barúil duit cad é. Mar a dúirt mé, bhí Rann na Feirste scaite. Ní raibh duine ar bith coimhthíoch ag teacht isteach go Rann na Feirste. Bhí Gaoth Dobhair, ar ndóighe, níba deise do na bealtaí móra agus bhí stráinséirí ag teacht isteach go Gaoth Dobhair. Agus d’fhág sin meascán i nGaoth Dobhair. Bhí rud eile ann. Ní raibh beairic phéas ar bith i Rann na Feirste riamh agus tháinig péas agus canúint Bhéarla acu agus labhair siad é agus chuaigh cuid de na daoine a dhéanamh aithrise air sin. Agus na bailte eile thart – Anagaire, an dóigh chéanna – tháinig - bhí beairic phéas ansin. Bhí sagairt ann agus Béarla acu.

Agus achan rud leis an rud eile, d’fhan muintir Rann na Feirste iontu féin. Níor mheasc muintir Rann na Feirste, mar a dúirt mé cheana féin leat, d’fhan muintir Rann na Feirste iontu féin. Agus go dtí an lá a bhfuil inniu ann, aithneoidh mise agus gan mé iad a fheiceáil ar chor ar bith, thuas ansin ar an bhealach mhór, cé acu duine as Rann na Feirste atá ag caint nó nach ab é. Anois níl mé ag déanamh a leithéid de mholadh, ag déanamh moladh atá mé. Ach tá mé ag inse ó mo chroí amach go n-aithneoidh mé cé acu duine as Rann na Feirste a bhí ag caint nó nach ab é agus gan é a fheiceáil ar chor ar bith. Tá an difear ann. Níl sin le rá nach bhfuil daoine i nGaoth Dobhair is daoine in áiteacha eile a bhfuil scoith Gaeilge acu ach tá blas inteacht i Rann na Feirste nach bhfuil in áit ar bith eile.

Is é an rud amháin a tháinig go Rann na Feirste cosúil le achan áit eile : nuair a chuaigh an saol a bhisiú agus an saol a dh’éirí maith, tháinig raidió agus tháinig teilifís agus tháinig siúd agus seo agus rinneadh dearmad de chuid mhór de na focla maithe a bhí a bhí in úsáid i Rann na Feirste. Ach ní raibh, ní raibh Rann na Feirste, mar a déarfá, iontach bródúil ar chor ar bith. Ní raibh Rann na Feirste ach go díreach iontu féin. Ní raibh siad ag iarraidh cur isteach ar aon duine agus ní raibh siad ag iarraidh aon duine cur isteach orthu.
Ach b’fhiú i gceart éisteacht le cuid de na seandaoine. Tá cuimhne agamsa nuair nach raibh mé ach go díreach i gceann mo chúpla bliain, b’fhéidir, agus mé i mo shuí ar leac na tinibh, ag titim a chodladh agus ag éisteacht a dhá oiread nó a trí oiread ba ghnách liom a bheith ag éisteacht agus mé idir mo chodladh agus mo mhuscladh. Na cruiceird a bhí istigh sna scealpacha a bhí i mbinn na tinibh - criocaird. Agus dá bhfeicfeá, dá gcluinfeá iad sin ag gabháil cheoil ! Agus pota an bhracháin ag gail ar an tinidh – tá sin i mo chluasa go fóill. Agus tuaim na seandaoine ag caint agus ag comhrá agus ag scéalaíocht thart fán tinidh. Agus d’fhan sin agam agus tá sin agam go fóill. Agus tá sé istigh in mo chroí.

Agus cuid mhór de na focla a deirim, tig siad aniar ón seansaol mar a déarfá. Tig siad aniar. Agus amharcfaidh daoine orm agus déarfaidh siad – cad é an focal é sin? Cad é an chiall atá leis sin? Agus cuireann sé cineál de chumha orm nuair a chaithfidh mé toiseacht a mhíniú daofa cad é an chiall atá leis. Agus go minic ní smaointíonn tú féin cad é an chiall atá leis ach tiocfaidh tú amach leis an fhocal go, an dtuigeann tú, go nádúrtha.

Bhuel, ar an drochuair, tá muid ag tarraingt ar dheireadh an chláir áirithe seo ach thuig muidne go maith agus go soiléir na scéalta a d’inis tú dúinn inniu agus caithfidh muid é a fhágáil go ceann seachtaine eile. Agus, a John Ghráinne, go raibh míle maith agat as an chomhrá a dhéanamh liom inniu.

GLUAIS
Drabhlásach: given to drinking
Dúdhúil, bhí an dúdhúdhúil go deo aige in sport: he really loved the craic.
Turtóg: clump
Droch-chuma, bhí droch-chuma ar Rann na Feirste: Rann na Feirste looked very bad.
Teann, ní raibh teann ar a chúl aige: he had nothing to fall back on.
Aird, sin a raibh ar a aird: that’s all he cared about.
Féacháil le, ag féacháil leis an bhaile a cheannach: attempting to buy the townland.
Treis, I dtreis: in power.
Cró, cró tí: a dwelling.
Dúshraith, cloche na dúshraithe: foundation stones.
Foscadh, ar an fhoscadh: sheltered.
Ach ab é: except for.
Iomrá, na filí gan iomrá a mbíthear ag caint orthu: the little-known poets that they talk about.
Scilling, an scilling bhradach: the king’s shilling, the ill-gotten shilling.
Seachnadh, ar a sheachnadh: on the run, in hiding.
Toigh, toigh Aoidh: to Hugh’s house.
Cogarnach: whispering, talk.
Bun, I mbun a chéile: together
Caibidil: discussion
Snáithe, ag tarraint an tsnáithe: ‘pulling the ropes.’
Seachrán, go raibh seachrán beag ag teacht air: that he was ‘losing it a bit.’
Réime, I neart réime: reigning, supreme.
Buaidh, an bhuaidh: the gift, talent.
Inmhaíte, sin an bhuaidh nach bhfuil inmhaíte orm: that’s the talent that no one is envious of me for having.
Aicídeacha: diseases.
Corr chladaigh: shore eels
Breallaigh: type of shell fish.
Sliogáin: shell fish.
Deirgeacha: Pollock
Balláin: ballan wrasse.
Gliomaigh: lobsters
Déirceach: charitable
Scaifte: crowd.
Sleán: a gcuid sleántach: their turf spades.
Urlár créafóige: clay floor.
Beadaíocht: conceit.
Diaidh, ní thiocfadh leat bheith ina dhiaidh go hiomlán orthu: you couldn’t blame them.
Déirc, ag iarraidh déirce: seeking alms/ begging.
Bratóg, ag cruinniú bratóg: gathering rags.
Dídean, dídean an tí: shelter.
Fabhtach: treacherous.
Fá dear = faoi deara.
Caite: elfshot.
Scaite: remote.
Tine, leac na tinibh: the hearth,
Cruicéard = cruicéad, cricket.
Scealpacha: splinters, chips.
Cumha: sorrow.
Tuaim: sound.

Ìý

Ìý